حکاکی، هنری فاخر و دوست داشتنی اما رو به افول
مقدمه
هنر حکاکی را میتوان از جمله قدیمی ترین هنرهای این مرز و بوم دانست، این هنر دوست داشتنی شاید در ابتدا مختص اشراف و طبقه حاکمان بود اما به مرور و با پیشرفت تمدن بشری این هنر به طبقه های پایین تر جامعه نیز منتقل شد و کم کم طیف وسیعی از افراد جامعه توانستند برای خود و خانواده شان نگینی مزین به عبارت یا تصویر مورد علاقه شان داشته باشند.
برای سالیان متمادی و شاید تا همین دویست سال گذشته این هنر رو به پیشرفت بود و هنرمندان این رشته دست به خلق آثاری بدیع و چشم نواز میکردند تا جایی که بعضی از این آثار فاخر امروزه در برترین موزه های جهان نگهداری میشود.
نمونه ای از آثار حکاکی فاخر دوره قاجاری
معضلات دوران معاصر
در راه معاصر شدن ، عادت ها و شیوه های آفرینش از دست ها رها شد، طبقه بندی هنر ها به سنتی و زینتی، زیبا و معنوی مشتاقان را در خود گم کرد، به روش های آموزشی رو آورده و کتاب های آموزش هنر دبیرستان و پیش دانشگاهی تالیف و تدوین گردید اما پدیده سریع السیر فناوری قرن اخیر ، در عین فواید و محاسن غیر قابل انکار ، به مانند سیل ، بسیاری از هنرها و صنایع را محکوم به نابودی و انزوا کرد.
بعضی در مقابل صدها محصول صنعتی و نوین که زندگانی آن ها را تحت الشعاع قرار میداد احساس حقارت کرده و خود را باختند و جایگزین های مدرن را بی هیچ ریشه یابی ، از دیگران دانستند ، صد البته عده ای جویا بوده و نیافتند ، اما در بسیاری امور که لزوما اخذ و تقلید منطقی نبود ، تقلید پیشه کردند. کلاه شرقی جای خود را به کلاه شاپو ، قبا به پالتو ، طاق و نیم طاق ایوان ایرانی به حال و پذیرایی ، دلاک به ماساژور و … تبدیل شد. در این معرکه مهرهای سنگی زیبا ، جای خود را به مهر های لاستیکی (ژلاتینی) با طرح های نازیبا داد و پس از آن ، مهرکنی منسوخ شد و دیگر کسی احتیاج به حکاک باشی نداشت.
اواخر دوران قاجاریه و پهلوی
میتوان اینگونه بیان کرد که تقریبا بعد از اواخر دوران قاجاریه و پهلوی به علت شرایط اسفناک حاکم بر کشور و ضعف در برطرف کردن نیازهای ابتدایی انسان ، کم کم هنر و کار هنری رو به انزوا گذاشت و آثار هنری این دوره در پایین ترین سطح در بین سال های قبل و بعد خود قرار گرفت ، ضعفی که تقریبا در تمام رشته های هنری قابل مشاهده است.
حکاکی هنریست که در آن میبایست تایپوگرافی را حجم بخشید و خوشنویسی را در یک قالب بسته حک کرد. اما ضعف در رشته های هنری خوشنویسی در تمام گرایشات آن و تذهیب و ابزار سازی و ابزار شناسی مزید بر علت شد تا این هنر کم کم رو به افول و فراموشی برود. صنایع دستی ، اسم زیبایی است ، اما در طی این سال ها از آن زندانی سرد و نمناک ساخته شد که تنها شاید هنرجویانی که شوقی کودکانه برای آموختن آن داشتند در پی آن رفتند و آثاری نه در سطح قدما ولی قابل قبول خلق نمودند.
نمونه ای از حکاکی های قاجاری
مشکلات مواد اولیه حکاکی
کمیاب شدن عقیق های معدنی و سرازیر شدن عقیق های چینی و آلمانی در بازار ، شاید از اولین مشکلات در راه حک خطوط لطیف و دلربا بود ، چرا که عقیق های جدید عمدتا مصنوعی و محصول علم و تکنولوژی بودند تا طبیعت و هنگام حک با مته های الماسه (نه مته های سنتی) خشک و شکننده.
رنگ کردن عقیق های معدنی ، به جهت خوشرنگ شدن ، آن هم با شیوه های جدید و سریع مزید بر علت شده تا سنگ را برای حکاکی بد قلق تر کند. شیوه نگارش خط ، بر روی کاغذ ، از شیوه های مرسوم بر روی سنگ دور شد ، زیبا شناسی این دو از یکدیگر فاصله گرفت ، و نبود محل مرجعی برای آموزش این هنر دلربا عملا تیر خلاصی بر پیکر این رشته دوست داشتنی بود ، علتی که ما را بر آن داشت تا مجموعه حکاک باش را بنیان گذاری کنیم تا شاید بتوانیم به کمک پروردگار زیبایی ها این هنر را نه تنها به دوران اوج آن که همان دوران صفویه و قاجاریه است برسانیم بلکه شکوهی تاریخی برای آن رقم بزنیم و این رشته ی پر رمز و راز را مجدد احیا کرده و به جهانیان ارائه نماییم.
علل دیگر
شاید بتوان گفت از علل دیگری که در افول این هنر دست داشت ، سازندگان رکاب و پایه مهر و گردنبند های عقیق خطی بودند که ساخت آن را از دستور کار خود حذف کرده و صرفه اقتصادی را در تولید محصولات دیگر دیدند. همچنین چگونگی نمایش محصولات حکاکی شده در نمایشگاه ها نیز خود از دیگر مشکلات بزرگ بود؛ عملا بعلت رو نیاوردن هنرمندان به این هنر بعلت مشکلات آن و عدم حمایت از آن تقریبا میتوان گفت نمایشگاه مناسبی برای ارائه این هنر در سطح کشور وجود ندارد و شاید یک هنرجوی ابتدایی هنر نقاشی در مقایسه با یک استاد کار هنر حکاکی بتواند بسیار راحت تر هنر خود را برای مخاطبان به نمایش بگذارد.
پیشینه مهرکنی و حکاکی بر روی سنگ های قیمتی ، بسیار مفصل است که در مقالات دیگر سایت به آن پرداخته خواهد شد ولی زیباترین نمونه ها در این سرزمین پدید آمده است؛ موفقیت و کمال از اولین نمونه های آن تا امروز بستگی زیادی بر استحکام ترکیب مفردات بین اشکال با حروف (کلمات با هرگونه خطی) یا حروف با حروف داشته است که امروزه متاسفانه بسیاری از حکاکان از این دانش بی اطلاعند و صرفا با کنار هم قرار دادند حروف به غلط گمان میکنند که این همان شیوه صحیح تایپوگرافی مورد نیاز حکاکی است و عدم استقبال اکثریت مخاطبان جامعه از این شیوه بر این ادعا صحه میگذارد؛ هرچند همین هنرمندان نیز با آموزش صحیح قطعا خواهند توانست برترین آثار را خلق کنند.
سخن آخر
در این مقاله سعی شد تا به صورت مختصر برخی از علل افول و فراموشی این هنر پربرکت یعنی حکاکی بیان گردد ، هرچند توضیح هرکدام از علل آن به تفصیل ، زمان و مجالی دیگر میطلبد؛ اما به یمن رشد فناوری به خصوص در حوزه رسانه های اجتماعی این گونه به نظر میرسد که عموم جامعه مجدد در حال ابراز علاقه به این رشته هنری هستند که این فرصت باید غنیمت شمرده شود چراکه که در صورت عدم ارضا این نیاز جامعه و عدم پاسخ به این درخواست از سوی هنردوستان شاید ای بار این هنر به صورت کلی از بین برود و جای خود را به حکاکی ها و مهر های صنعتی و پلاستیکی بدهد.
محمدحسین کیشانی – بنیان گذار حکاک باش
